رضا اسماعیلی عنوان كرد
جان و جهان شعر انتظار عدالت است
به گزارش عطر و تن، رضا اسماعیلی با بیان اینکه شعر انتظار، دعوت به اصلاح گری و عزیمت از «وضع موجود» به سمت «وضع موعود» است می گوید: جان و جهان شعر انتظار در «عدالت» خلاصه می شود.
این شاعر آیینی در گفت وگویی مکتوب با ایسنا در رابطه با شعر انتظار و خصوصیت های آن سخن گفت. متن این گفتگو به دنبال می آید:
نیمه شعبان و تولد امام مهدی (عج) با کلیدواژه هایی چون انتظار گره خورده است. یکی از جاهایی که این مورد در آن نمود دارد، شعر است. به نظر شما شعر باید چه خصوصیت هایی داشته باشد که بتوانیم آنرا شعر انتظار بخوانیم؟
با مرور گنجینه هزارساله شعر و ادب پارسی درخواهیم یافت که شاعران پارسی زبان مسلمان از آغاز تاکنون، با استناد به آیات و روایات بر این باور بوده اند که سرانجام شب فراق تمام می شود و چشم منتظران به نور جمال انسان کامل روشن می شود.
بدیهی است که ما بعنوان یک «انسان مسلمان» به آینده موعود چشم دوخته ایم. آینده ای که خورشید مهدویت در آسمان جهان می درخشد و مستضعفان به وراثت زمین برگزیده می شوند؛ ازاین رو هنر و ادبیات ما باید از الان چشم به افق این آینده موعود بدوزد و هنرمندان ما برای رسیدن به قاف کمال چنین آینده روشنی، کمر همت ببندند.
در حوزه شعر و ادبیات، استفاده از ظرفیت های والای شعر آیینی، راهکاری مناسب برای تحقق این آرمان بزرگ و متعالی است. «موعودیه» یا «شعر مهدوی» یکی از شاخه های باطراوت و پربار شجره طیبه شعر آیینی است.
شعر انتظار، شعر عدالت، اصلاح، امید، حرکت، تکاپو، بیداری و راستی و رستگاری است. شعر انتظار ترجمان صریح و فصیح «جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِل» است. شعر انتظار، شعر بشارت پیروزی نور بر ظلمت و حق بر باطل است.
شعر انتظار، دعوت به اصلاح گری و عزیمت از «وضع موجود» به سمت «وضع موعود» است. شاعران شیعی انتظار را نه در نشستن و ایستایی، بلکه در برخاستن و پویایی معنا می کنند. شعر انتظار، شعر مُردگی و بازدارندگی نیست، شعر زندگی و زایندگی است. چنان که زنده یاد طاهره صفارزاده در انتظار سروده ای به این دقیقه اشاره کرده و گفته است:
«همیشه منتظرت هستم/بی آن که در رکود نشستن باشم/همیشه منتظرت هستم/چونان که من/همیشه در راهم/همیشه در حرکت هستم/همیشه در مقابله...»
شاخصه های شعر انتظار چیست؟
یکی از شاخص ترین خصوصیت های شعر انتظار «عدالت» است و میتوان اظهار داشت که جان و جهان آن در «عدالت» خلاصه می شود. شعری است که داعیه پیکار با ظلم و بی عدالتی، زشتی و پلشتی و نامردی و نامردمی را دارد و به دنبال بسترسازی برای استقرار حاکمیت «الله» بر جهان و بنیانگذاری «جامعه توحیدی» است.
اما لازمه اعتراض به وضعیت موجود، ترسیم آینده موعود است. اینکه ما بدانیم حالا در چه نقطه ای قرار داریم و مطلوب ما رسیدن به کدامین نقطه و فتح کدامین قله است؟ مسلما رسیدن به چنین بصیرتی، نیازمند نقد و صدمه شناسی دین و جامعه است.
شاعران رسالت مدار شیعی همواره در طول تاریخ این دغدغه خجسته را داشته اند و شاخک های حساس آنان نسبت به انحراف حاکمان و دولتمردان و خارج شدن آنان از دایره عدالت واکنش نشان داده است. وقتی می گوییم «عدالت» معنای عام و گسترده آن مورد نظر است، یعنی عدالت در همه ابعاد سیاسی، اجتماعی، دینی و اقتصادی، از این منظر فاصله گرفتن از ارزش های اخلاقی و فرو غلتیدن در باطلاق عفن «زهد ریایی» و مبتلا شدن به بیماری ایمان کش «نفاق و تزویر» از نظر شاعران شیعی خطرناک ترین آفتی است که یک جامعه دینی را تهدید می کند. آفتی که حتی از بیماری هایی چون «وبا»، «طاعون» و «سرطان» هم خطرناک تر و مرگ آفرین تر است
البته نباید فراموش کرد که اعتراض برآمده از بطن مکتب انتظار، باید اعتراضی ایجابی و سازنده باشد، نه اعتراضی تخریبی و بازدارنده. در واقع اعتراضی که در «انتظار» ریشه دارد، اعتراضی از جنس «امر به معروف و نهی از منکر» است و هدف غایی و نهایی آن «افزایش ظرفیت نقدپذیری» جامعه برای حرکت به سمت اصلاحات اصیل اسلامی.
چنان که حضرت امام خمینی با تکیه بر این نکته می فرمایند: «تمام انبیاء از صدر بشر و بشریت، از آن وقتی که آدم(ع) آمده تا خاتم انبیاء(ص)، تمام انبیاء برای این بوده است که جامعه را اصلاح کنند... غایت اینست که مردم قیام به قسط بکنند، عدالت اجتماعی در میان مردم باشد، ظلم ها از بین برود، ستمگری ها از بین برود، ضعفا به آنها رسیدگی شود، قیام به قسط شود.»
ماهیت شعر انتظار چیست؛ در واقع شعر انتظار در شعرهای آیینی در ارتباط با تولد امام زمان (عج) خلاصه می شود یا ساحت های دیگری را هم در بر می گیرد؟
شعر اصیل دینی و آیینی که «شعر انتظار» هم یکی از زیرشاخه های آن است، تنها مدح و منقبت، سوگ و مرثیه و تحریک احساسات نیست. اگر شعر آیینی را به دو گونه اصلی «شعر مذهبی» و «شعر معنوی» تقسیم نماییم، شعر اصیل انتظار در شمار «شعر معنوی» قرار می گیرد که رسالتی فراتر از مدح و منقبت دارد.
شعر مذهبی شعری است که با نگاهی تجلیلی، توصیفی، اسطوره ای و فرقه ای به بزرگان دین می پردازد و مبحث اصلی آن «مدح و منقبت» و «سوگ و مرثیه» است. شعری سهل الوصول و سفارشی که برای جلب رضایت مشتری از بزرگان دین به جای «تندیس عزت»، «تندیس مصیبت» می سازد! شعری یکبار مصرف که عمود خیمه آن شورآفرینی با دامن زدن به عصبیت های مذهبی - شیعه و سنی - است. شعر مذهبی نوعی معامله و دادوستد با خداست. مُحرک شاعر مذهبی برای سرودن در اغلب موارد ثواب و پاداش است.
و اما در شعر معنوی انتظار که منبعث از جهان بینی توحیدی و روح معنویت است، شاعر با نگاهی «فرامذهبی» و نگاهی تحلیلی و معرفت شناسانه - به قصد اسوه سازی - به بازنمایی سیمای بزرگان دین می پردازد. رمزگشایی از حقیقت دین با بازخوانی تفکر اصیل دینی، ترسیم سیمای «انسان کامل» و تبیین مولفه های «سبک زندگی اسلامی» هدف غایی و نهایی شعر معنوی است. دیگر اینکه شعر معنوی بر خلاف شعر مذهبی که مشاطه گر «صورت» است، سخنگوی سیرت، آینه دار حقیقت و سرچشمه بصیرت است. جان مایه «شعر معنوی»، «ایمان و اخلاص» و محصول آن «عمل صالح» است، چون که «قربه الی الله»، بدون چشم داشت و بر مبنای یک انگیزه و نیاز درونی سروده می شود.
با توجه به مطالبی که گفته شد، میتوان نتیجه گرفت که رسالت اصلی و اصیل و هدف غایی و نهایی شاعران دینی و آیینی – بویژه شاعران مهدوی - پیش و بیشتر از آن که مداحی و مرثیه خوانی باشد، تبلیغ و تبیین آموزه های وحیانی و قرآنی - بویژه توحید و یکتاپرستی - نشر و ترویج فضایل اخلاقی و کرامت های انسانی، مقابله با جهل و خرافه و گزافه، نقد سلوک دینی، و تقویت گفتمان اصلاح گرانه است. همچنان که در آیه 39 سوره مبارکه احزاب بر این مهم تاکید شده است: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ». همینطور در فرازی از زیارت اربعین می خوانیم: «و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک عن الجهاله و حیره الظلاله» امام حسین ضد السلام خون قلبش را به آستان الهی هدیه داد تا بندگان را از ظلمت جهل و نادانی و حیرت گمراهی رهایی بخشد.» در آثار شاعران بزرگی چون سنایی، عطار، فردوسی، مولانا، نظامی، ناصرخسرو، سعدی، حافظ، بیدل، اقبال، و پروین اعتصامی هم پیش و بیشتر از مدح و منقبت و سوگ و مرثیه با «تحمیدیه» روبه رو هستیم. اشعاری که در ستایش و تسبیح ذات اقدس پروردگار و تکریم «یکتاپرستی» سروده شده اند.
جایگاه شعر انتظار در ادبیات ما چیست؟
شعر انتظار در ادبیات پارسی جایگاه ارجمند و بسیار رفیعی دارد. انتظار فرج، ریشه در فرهنگ بالنده اسلامی دارد و از قرآن و سنت سرچشمه می گیرد. بدیهی است که شاعران شیعی هم که پرورش یافته مکتب خاندان عصمت و طهارت (ع) هستند، کلید سعادت و رستگاری را در چنین انتظار خجسته ای جست وجو می کنند، انتظاری سبز و سازنده که انسان را به حرکت، مبارزه و تکاپو وامی دارد و او را از گرفتار آمدن در تارهای عنکبوتی نومیدی و انفعال حفظ می نماید. چنین انتظاری در آیین انسان ساز اسلام جزء برترین اعمال شمرده شده است، چنان که پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «افضل اعمال امتی انتظار الفرج من الله عز و جل: بهترین اعمال امت من، انتظار فرج از جانب خداوند عزوجل است.»
با مرور گنجینه هزار ساله شعر و ادب پارسی، به روشنی درخواهیم یافت که شاعران پارسی زبان مسلمان از آغاز تا کنون، با استناد به آیات و روایات بر این اعتقاد و باور بوده اند که سرانجام «شبِ فراق» تمام می شود و در «سپیده وصل» و جمعه موعود، چشم منتظران به نور جمال و جلال «انسان کامل» و عدالت مجسم «حضرت قائم» روشن می شود. از همین رو، همواره در ترانه ها و عاشقانه های مهدوی خود، با دادن «بشارت ظهور» به منتظران دلشده و مشتاق، روح عشق و امید را در کالبد زخم خورده مغضوبین زمین دمیده و آنان را به رستگاری و آینده روشن جهان امیدوار ساخته اند، همچنان که حضرت لسان الغیب حافظ شیراز بشارت می دهد:
یوسف گم گشته باز آید به کنعان، غم مخور
کلبه احزان شود روزی گلستان، غم مخور
و باز در عاشقانه دیگری دست افشان و پایکوبان فریاد می کند:
زهی خجسته زمانی که یار باز آید
به کام غمزدگان، غمگسار باز آید
چه صدمه هایی این گونه شعری را تهدید می کند؟
شعر انتظار هم همچون سایر زیرشاخه های شعر دینی و آیینی از صدمه های فراوانی رنج می برد که این صدمه ها ریشه در کج فهمی فلسفه انتظار دارد.
برای دریافت حقیقت «انتظار»، باید گزاره های غلط را از ذهن و زبان مان پاک نماییم و بر باورهای غیر دینی با قلم «معرفت» خط بُطلان بکشیم. یادمان باشد که حضرت موعود(عج) یک قهرمان افسانه ای با قدرت مافوق بشری نیست، بلکه پیش و بیشتر از هر چیز دیگر «اسوه حسنه» و «معلم اخلاق» است. معلمی که اساس کارش بر تزکیه نفس و تعلیم و تربیت استوار است
پیشتر در یادداشتی به صورت مبسوط به صدمه های شعر انتظار و گزاره های غلطی که سبب استحاله مفهوم انتظار می شود اشاره کرده ام که مطالعه آن یادداشت برای دغدغه مندان این حوزه خالی از لطف نیست.
شایسته است با ارتقاء معرفت دینی، باورهای غلط را از چهره دین پاک نماییم و سیمای امام زمان(عج) را به درستی بر بوم شعر به تصویر بکشیم. انتظار سازنده، انتظاری است که ما را از رکود و رخوت دور، و به حرکت و بیداری دعوت کند.
گاهی برخی از شاعران شعرهای عاشقانه خویش را در شمار اشعار مهدوی قرار می دهند، به نظر شما شعر عاشقانه و شعر مهدوی چه وجوه تمایزی دارند؟
بله، متاسفانه گاهی خط و مرزی بین شعر عاشقانه و مهدوی دیده نمی شود و این دو گونه ادبی در کنار هم قرار می گیرند. برای جلوگیری از این آسیب، ضروریست به تعریف، تبیین و تحلیل وجوه تمایزی که مابین شعر عاشقانه و مهدوی وجود دارد، بپردازیم. هر چند صورت مساله بسیار روشن است و هر شاعر اهل معرفتی بر این امر وقوف دارد که معشوق زمینی و محبوب الهی، هیچگاه با هم قابل قیاس نیستند و بین آنها فاصله ای از زمین تا آسمان است و وجوه تمایز آنها اظهر من الشمس، ولی وقتی به شعر شاعران رجوع می نماییم، می بینیم که در خیلی از موارد این تفاوت های روشن و آشکار نادیده گرفته شده و متاسفانه مرزی میان شعر عاشقانه و مهدوی نیست. تا به آنجایی که گاهی به اشتباه بر پیشانی اشعار عاشقانه، مُهر شعر مهدوی می زنند. در این گونه از شعرها، به معشوق زمینی و حضرت حجت (عج) به یک چشم نگریسته می شود و هر دو با یک لحن و لهجه مورد ستایش قرار می گیرند. از همین رو، ناگزیر به بیان وجوه تمایز شعر «عاشقانه و مهدوی» و تعریف، تبیین و تحلیل این دو گونه ادبی هستیم.
بی هیچ شکی شعر مهدوی از جنس و تبار دیگری است که نباید آنرا با شعر عاشقانه اشتباه گرفت و در یک تراز و ترازو قرار داد. مهم ترین مولفه مضمونی شعر مهدوی رعایت «ادب کلام» است. اینکه بدانیم مخاطب ما چه کسی است و در چشم دوستداران و پیروانش چه جایگاه و پایگاهی دارد. آری، کسب معرفت به حضرت نخستین گام در راه مهدوی سرایی است که صد البته این شناخت و معرفت باید مبتنی بر آیات و روایات محکم قرآنی و وحیانی باشد. شناخت امام و رعایت ادب کلام در حوزه و موضع شعر مهدوی ضرورتی است که غفلت از آن ما را به برزخ عاشقانه گویی های زرد می کشاند و مخاطب ما را هم به کژراهه های خرافه و گزافه گویی راهنمون می شود. در شعر مهدوی آنچه پیش و بیشتر از هر چیز دیگر باید بدانیم اینست که مقام «معشوق» با «محبوب» یکی نیست. شعر عاشقانه محل جلوه گری و جلوه فروشی «معشوق» است، حال آن که در شعر مهدوی با محبوبی الهی سروکار داریم که «اسوه حسنه» و جمیع همه فضایل و کمالات انسانی است. برای مصون ماندن از این خبط و خطا، تفکیک و تشخیص جنس شعر عاشقانه و مهدوی ضروریست.
جان کلام آن که در شعر مهدوی - با نگاه متعالی و معنوی – باید به دنبال تبیین هنرمندانه مولفه های جامعه مهدوی و ترسیم سیمای تمام نمای «انسان کامل» باشیم و پیش و بیشتر از «صورت» و زیبایی های صورتی حضرت موعود (عج)، به سیره و سنت آن امام همام بپردازیم. به فضایل الهی، انسانی و معنوی منادی یکتاپرستی، پرچمدار عدالت، مُصلح جهانی و انسان کامل. انسان کاملی که «اسوه حسنه» است و هموارکننده راه سعادت و رستگاری انسان - اینچنین باد.
منبع: عطر و تن
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب