گونه های ادبی که جای شان خالی است
محمدرضا یوسفی با بررسی سیر تحولات اسطوره ها در ادبیات اعتقاد دارد جای ادبیات سمبولیک و ادبیات ناتورالیستی در ادبیات کودک و نوجوان پس از انقلاب خالی است.
این نویسنده ادبیات کودک و نوجوان در گفتگو با ایسنا درباره جایگاه حیوانات در ادبیات کودک و نوجوان ایران اظهار نمود: انسان از آغاز تاریخش، یعنی از زمانی که موجودیتش بعنوان انسان تثبیت می شود و از جانوران دیگر فاصله می گیرد، جهان پیرامونش همچون جانوران برایش رازآمیز می شود. از طرفی انسان با جانوران درگیری چندسویه دارد؛ از یک طرف می خواهد آنها را برای امرار معاش و صیانت از ذات شکار کند و از سوی دیگر بر این باور است که خود و حیوانات دیگر در مجموع بخشی از طبیعت هستند. این نگاه انسان اولین در قصه ها، داستان ها و اسطوره ها تجلی پیدا می کند؛ برای همین است در عصری که انسان ها باورهای چندایزدی دارند، حتی می بینیم ایزدان در مجسمه ها و داستان ها تلفیقی از انسان و حیوان هستند.
او با بیان اینکه حیوانات در بعضی از ادیان تقدس دارند و ضمن اشاره به اسطوره «کیومرث»، اضافه کرد: تقدس و ارزشمندی حیوانات را در اسطوره «کیومرث» می بینید؛ او اولین انسان است که با گاو شگفت انگیزش همراه می باشد. این همان گاوی است که در آیین های هندو، مصر باستان و میترائیسم می بینیم. در واقع این ها بیشتر دستاوردهای زندگی آغازین انسان با حیوانات است، به تدریج که انسان از زندگی شبانی وارد زندگی زراعی می شود و بعد هم در کنار رودخانه ها متمدن می شود، باورهایش هم تغییر می کند. در واقع انسان به تدریج از زندگی یگانه ای که با حیوانات داشته جدا می شود، باورهایش تغییر می کند و این باورها در قصه ها تجلی پیدا می کند. مثلاً قصه «سیاوش» را در نظر بگیرید، سیاوش در اسطوره های پیشازرتشتی، ایزد گیاه است و در آسمان ها و در باورهای رویایی انسان ها زندگی می کند، به تدریج که جامعه ایران متحول می شود از آسمان ها به زمین می آید یا «کیومرث» در داستان های زرتشتی، انسان اولیه است و باری از الهیات را در خود دارد. ما مرتب در اسطوره های زرتشتی و «شاهنامه» به شکل بارز می بینیم که تک تک این ها زمینی می شوند، سیاوش کشته می شود و تنها نشانه ای که از ایزد گیاهی دارد این است که از خونش گیاه پرسیاوشان رشد می کند. میتوان گفت زمانی که انسان از اسطوره هایش فاصله می گیرد و آنها را تصویر می کند، اسطوره ها به جهان دیگری منتقل می شوند، انواع دیگر اسطوره ها خود به وجود می آیند و در ادبیات ملل تجلی پیدا می کنند مثلاً فردوسی در شاهنامه و هومر در «ایلیاد» و «اودیسه» اسطوره ها را به ادبیات می آورند.
یوسفی تصریح کرد: هنگامی که اسطوره ها ادبیات می شوند، خود به خود گرفتار دگرگونی هایی می شوند چونکه قانون ادبیات با قانون روایت های آیینی و دینی و ملی متفاوت می باشد، در آن جا اسطوره می خواهد به سمت یک معنای ماورایی برود و در این جا نویسنده و شاعر می خواهد آنرا به درام تبدیل کند؛ مثلاً سیاوشی که در «شاهنامه» است با سیاوشی که در اسطوره های ملی و دینی وجود دارد، متفاوت می باشد. سیاوش در «شاهنامه» به درام تبدیل گشته، حتی حیوانات و جانوران هم تغییر می کنند. سیمرغی که به دست عطار می رسد همان سیمرغِ «شاهنامه» نیست، بلکه سیمرغی است که می خواهد سفر عارفانه داشته باشد، در آن جا شخصیتی حماسی دارد و این جا شخصیتی عرفانی، در آن جا ابرشخصیتی است که پرسوناژهای دیگر را هدایت می کند و گاه پیر خردمند است و در این جا به یک راهنما و رهبر تبدیل می شود که می خواهد جماعتی را به سمت معنایی عرفانی هدایت کند، درون مایه تغییر می کند، شخصیت پردازی تغییر می کند اما شخصیت همان سیمرغ است، سیمرغ عطار، سیمرغ عطار است. به روایت امروز بازآفرینی ای از آن سیمرغ اسطوره ای است و عطار از آن الهام گرفته و حال گونه دیگری از این شخصیت است. این مورد با تمام توش و توان وارد ادبیات کودک می شود و گاه شخصیت ها در ادبیات کودک بازخوانی می شوند. آثار بسیاری داریم که نویسندگانی چون مهدی آذریزدی «منطق الطیر» و «شاهنامه» و «قابوس نامه» را با لحن امروزی ساده کرده اند تا مخاطب کودک بتواند آنها را دریافت کند.
او با بیان اینکه پس از مشروطه اسطوره ها در قاموس ادبیات داستانی تغییر شکل می دهند و تجلی جدیدی پیدا می کنند، تصریح کرد: ساده نویسی از «شاهنامه» و کتاب های دیگر در این دوره هم ادامه دارد اما در این دوره اتفاق دیگری هم می افتد؛ اینکه ادبیات فانتزی و ادبیات سمبولیک خلق می شوند، این نوع از ادبیات ملهم از ادبیات کهن هستند اما شکل روایی و ساختار خویش را دارند؛ مثلاً کبوتری که در داستان «حسن کچل» وجود دارد و نماد سرنوشت است در ادبیات معاصر به نماد آزاده تبدیل می شود و در داستان دیگر به یک شخصیت فانتزی تبدیل می شود. جانوران در ادبیات سمبولیک و ادبیات معاصر به خصوص در حوزه ادبیات کودک خویش را نشان می دهند و استمرار بقا پیدا می کنند، عمرشان طولانی می شود و با ادبیات معاصر تطبیق داده می شوند.
این منتقد ادبی با تاکید بر اینکه حضور حیوانات در ادبیات داستانی معاصر ساختار متفاوتی دارد و با فراز و نشیب هایی همراه می باشد، اظهار داشت: من به تجربه خود می توانم بگویم ادبیات سمبولیک ما قبل از انقلاب به مراتب بیشتر بوده است، «ماهی سیاه کوچولو» ادبیات سمبولیک است، «قصه هستی» را داریم که سمبولیک است. آبشخور ادبیات قبل از انقلاب، انقلاب مشروطه بود و در عصر پهلوی به علت شرایط آن روزگار رشد می کند، در ادبیات کودک پس از انقلاب هم ادبیات سمبولیک را داریم مثلاً کبوتر هم نماد است و هم در داستان هایی به شکل فانتزی با آن برخورد می شود. اما چرا پس از انقلاب ادبیات سمبولیک افت می کند؟ این مورد به شرایط ادبیات پس از انقلاب برمی گردد. شرایط موجود برای به وجود آمدن ادبیات متفاوت دخیل و سهیم و تعیین کننده است. اگر شرایط آتن و اسپارت و دموکراسی سنتی در یونان آن روزگا نبود، مطمئنا آن نمایشنامه ها به وجود نمی آمد. ما پس از انقلاب بستر سمبولیک را آرام آرام از دست می دهیم و جایش ادبیات فانتزی را داریم، کبوتر داستان ها، کبوتری است که در نهایت نامه بر است و ابعاد سمبولیک خویش را از دست می دهد.
محمدرضا یوسفی سپس بیان نمود: پس از انقلاب نقش دولت بسیار قوی و تعیین کننده می شود و خود به خود دیگر به ادبیات سمبولیک نیاز ندارد، نگاه ادبیات سمبولیک به معانی متعالی است و ادبیاتی که در آن قدرت سهیم است، ادبیاتی رئال می خواهد تا شرایط موجود را به شکلهای گوناگون تفسیر و تعریف کند، این است که نمادها و سمبول ها در شکل فانتزی مطرح می شوند. پس از انقلاب دو گونه ادبیات جای شان بسیار خالی است؛ ادبیات سمبولیک و ادبیات ناتورالیستی. این دو خیلی کمرنگ می شوند چونکه ناشر و کسانی که کتاب ها را می خرند و به شکلی سلاطین ادبیات کودک هستند، به این دو گونه ادبی علاقه ندارند. اگر داستانی بنویسید که روزگار ناتورالیستی باشد و از روزگار تلخ و پلشت بچه های حاشیه نشین بگویید نه آموزش و پروش کتاب را می خرد، نه کانون و نه ارشاد، کسی نمی خرد ازاین رو ناشر تمایلی ندارد که این نوع کتاب ها را چاپ کند، اما پیش از انقلاب، مخاطبان ادبیات کودک، مردم بودند و خریدار اول کتاب ها، دولت نبود. اما در سالهای پس از انقلاب خریدار درجه یک کتاب های کودک دولت می شود و دولت هم به نیازهای خود توجه می کند و بنابراین این دو گونه ادبی خود به خود حذف می شود.
یوسفی درباره اینکه آیا پرداختن به حیوانات منجر به حفظ گونه های حیوانی می شود، هم توضیح داد: این نگاه ها که در آغاز هنری نیست و نگاه نظری از بیرون به ادبیات است، چندان درست نیست. محیط انسان روی ذهنش تاثیر دارد و تخریب محیط در تمام دنیا اتفاق افتاده و نابودی محیط زیست، بحران اول انسان ها در جهان است؛ کنگره ها و سمینارهای مختلفی درباره از بین رفتن محیط زیست و گرم شدن زمین برگزار می گردد. این مسائل یک قرن پیش نبود ولی اکنون هست و رسانه ها هم آنها را جهانی می کنند اما ادبیات تکلیفش با این قضایا فرق می کند. داستان هایی درباره محیط زیست و علوم متعدد داریم اما عنصر خلاقیت به شکل بارز در ادبیات حضور دارد و ادبیات اصلا این طور خلق نمی گردد.
منبع: عطر و تن
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب