گفت وگویی درباره متافیزیك زمان نقد شد
به گزارش عطر و تن نشست نقد كتاب «گفت وگویی درباره متافیزیك زمان» نوشته برادلی داودن با ترجمه حسن امیری آرا برگزار گردید.
به گزارش عطر و تن به نقل از ایسنا برمبنای خبر رسیده، نشست هفتگی شهر كتاب به نقد و بررسی كتاب «گفت وگویی درباره ی متافیزیك زمان» نوشته برادلی داودن با ترجمه حسن امیری آرا كه اخیرا توسط نشر كرگدن انتشار یافته است، اختصاص داشت. این نشست با حضور دكتر حامد بیكران بهشت، ابوتراب یغمایی و مترجم این اثر در مركز فرهنگی شهر كتاب انجام شد.
در معرفی «گفت وگویی درباره متافیزیك زمان» عنوان شده است كه نویسنده در این كتاب قسمتی از مهم ترین مسائل فلسفی و متافیزیكی در رابطه با مفهوم زمان را در چارچوب گفت وگوهایی خیالی برای خواننده تشریح می كند.
در ابتدای این نشست، علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر كتاب، اظهار نمود: حسن امیری آرا در حوزه علم و فلسفه تحصیل كرده است. رساله دكتری او امسال برنده جایزه دكتر رضا داوری اردكانی در حوزه فلسفه شد. او قبل از این نیز كتاب هایی درباره زمان منتشر نموده است.
او اضافه كرد: داودن قالب گفت و گو را برای اثرش انتخاب نموده است. دو دانشجو از رشته های فیزیك و فلسفه با هم به گفت و گو می پردازند و مساله زمان را از دیدگاه فلسفه متافیزیك و علم به بحث می گذارند. افزون بر این، در بین این بحث های متمركز بر زمان به نظریه های دیگر و مباحثی مانند نظریه نسبیت، تقدیرگرایی و اراده آزاد، تعیین كنندگی اراده آدمی در رویدادهای آینده، ذهنی یا واقعی بودن زمان، كشفی یا اختراعی بودن زمان، امكان پذیر بودن یا نبودن سفر در زمان، خاصیت های زمان و تعریف پذیری آن نیز اشاراتی شده است.
محمدخانی همین طور اظهار داشت: ما كمتر به آموزش فلسفه از راه گفت و گو توجه كرده ایم. این در حالیست كه گفت و گو یكی از بنیان های آموزش فلسفه و مفاهیم است؛ چنان كه خیلی از كارهایی كه به صورت گفت و گو با بزرگان فلسفه بوده اند، چه در غرب و چه در ایران، بسیار تأثیرگذار بوده اند. البته میزان انتقال پذیری مفاهیم دشوار فلسفی در این قالب جای بحث دارد.
فلسفه به روایت دعواهای زمان
حسن امیری آرا، مترجم نیز اظهار نمود: به روایتی، تاریخ فلسفه با تمركز بر مساله زمان شروع شده است؛ یعنی از بحث های پارمندیس و هراكلیتوس درباره ساختار واقعی واقعیت. بنابراین، در نظر من زمان همیشه مساله ای اصیل در فلسفه بود. همچنین، زمان مفهومی منحصر به فلسفه نیست. فیزیك هم در مورد زمان مدعیاتی دارد و ارتباط میان فیزیك و فلسفه در تاریخ فلسفه حول محور زمان شكل گرفته است. حتی در بعضی مقاطع، تأثیر و تأثری میان این ها وجود داشته است. بنابراین، اگر فرض نماییم زمان یك مساله است، می توانیم بپرسیم این مساله فیزیكی است یا فلسفی؟
او اضافه كرد: وقتی علاقمند شدم رساله ام را در مساله ای خاص در فلسفه زمان متمركز كنم، متوجه شدم در حوزه متافیزیك زمان، منبع فارسی ترجمه یا تألیفی ای وجود ندارد. آدریان باردون، استاد فلسفه در دانشگاه كالیفرنیا و سردبیر دانشنامه اینترنتی فلسفه است. وی در این دانشنامه مدخل های مربوط به زمان همچون «زمان» و «پارادوكس زنون» را نوشته است. همین طور در كتاب «تاریخچه فلسفه زمان» ضمن ارائه روایتی از تاریخ فلسفه زمان می كوشد به مساله زمان در قرن بیستم توجه كند. پس، در قدم نخست این كتاب را برای ترجمه انتخاب كردم.
این مترجم بیان كرد: «گفت وگوهایی درباره متافیزیك زمان» برادلی داودن نیز یكی از كتاب های مفید در این عرصه بود. این كتاب در سری كتاب های گفت وگومحور انتشارات «لیتل فیلد» درباره موضوعات مختلف فلسفی است. فیلسوفان در این كتاب ها كوشیده اند در چارچوب گفت وگویی خیالی میان شخصیت ها، میان مواضع گوناگون در یك حوزه، گفت وگویی ایجاد كنند. در این كتاب، داودن میان موضع فیزیك و فلسفه گفت وگویی به وجود آورده است. دانشجوی فلسفه و دانشجوی فیزیك با هم بحث می كنند و جالب این است كه چون این دو شخصیت دانشجو هستند، ادعاهای شان بسیار متواضعانه تر بیان شده است. این دو از هم تأثیر می گیرند و راجع به مسائل گسترده ای گفت و گو می كنند. تا جایی كه می توان گفت در مورد بیشتر موضوعات مهم و به روز فلسفه زمان بحث می كنند.
امیری آرا درباره ساختار كتاب اظهار داشت: این كتاب شامل 9 فصل است. هر فصل به موضوعی كلی در فلسفه زمان اختصاص دارد و ذیل آن به موضوعات دیگری هم اشاره می شود. نویسنده در انتهای هر گفت وگویی پرسش هایی مطرح كرده است. این جا، خواننده می تواند خودش را محك بزند و سؤالات دیگری را پیگیری كند. همچنین، در بخش مطالعه بیشتر، تقریباً همه منابع اصلی گفت وگوها با توضیحات خوبی ارائه شده است. خواننده می تواند از این منابع برای پیگیری سوژه مورد علاقه اش استفاده نماید. درنهایت، اصطلاحات فنی و تخصصی این حوزه در اصطلاح نامه اختتام كتاب ارائه شده است.
كتاب كار فلسفه
ابوتراب یغمایی با بیان این كه سوژه موردنظر فلاسفه گاهی با علم مشترك است، اظهار داشت: هنگامی كه سوژه كار فلسفه و علم مشترك نیست، فقط با شهود و نظریه های فلسفی رویاروییم. در این شرایط، نظریه های فلسفی به دنبال به چنگ آوردن شهود ما هستند. مثلاً «چیستی معرفت» سوالی فلسفی است كه ما در مورد آن شهودی داریم. نظریه های فلسفی می كوشند این شهود را با ارائه تعریف، آموزه های فلسفی یا استدلال به چنگ آورند. اما هنگامی كه سوژه میان فلسفه و علم مشترك باشد، طرف های دعوا سه گانه اند: شهود فلسفی، نظریه های فلسفی، نظریه های علمی.
او افزود: زمان یكی از سوژه های مشترك میان علم و فلسفه است. ما در مورد زمان شهودی داریم. در قدم بعدی، نظریه پردازی هایی در این مورد صورت می گیرد. گاهی نظریه های فلسفی در تقابل با شهود ما قرار می گیرند. مثل وقتی كه استدلال مك تاگارت، در تقابل با شهود اولیه ما نشان میدهد كه گذر زمان توهمی بیش نیست. گاهی هم نظریه های علمی در تقابل با شهود یا نظریه های فلسفی قرار می گیرند. مثلاً ما در مورد زمان شهود اولیه ای داریم. مثل این كه زمان در جریان است، بازه های زمانی مطلق اند، پیكان زمان وجود دارد و زمان به یك سو پیش می رود. اما با قرار دادن ناظر در قالب نظریه نسبیت خاص، ممكنست فاصله زمانی میان اختتام و ابتدای رخداد كم یا زیاد شود كه این با شهود اولیه ما در خصوص مطلق بودن بازه های زمانی در تقابل قرار می گیرد.
یغمایی بیان كرد: در چنین شرایطی، روش شناسی های مختلف فلسفی وارد می شوند. كسانی كه از نوعی طبیعت گرایی یا علم گرایی دفاع می كنند، اعتقاد دارند كه تصویر ما از عالم باید برآمده از داده های فیزیكی باشد. در طرف مقابل، فیلسوفان برج عاج نشین یا مدافعان روش پیشینی اعتقاد دارند كه نظریه پردازی در مورد زمان و سایر چیزها مستقل از یافته های تجربی و نظریه های فیزیكی است و ما باید به عقلمان بازگشت نماییم و برای آموزه های فلسفی استدلال پیشینی اقامه نماییم.
او اضافه كرد: نویسنده در فصل های مختلف این كتاب، دائم میان این روش شناسی ها رفت وآمد می كند. نوامی با روش شناسی طبیعت گرایانه، از آموزه ها و نظریه های علمی دفاع می كند. در مقابل جان كه در كلاس های متافیزیك زمان شركت می كند، می كوشد استدلال های پیشینی فلاسفه را پیش ببرد. پس، خواننده افزون بر آشنایی با مسائل زمان، به روش شناسی های مختلف فلسفه هم آگاه می شود.
ابوتراب یغمایی با بیان این كه افزون بر موضوعات مشخصاً مربوط به متافیزیك زمان، نویسنده به برخی استدلال های فلسفی مهم در فلسفه و علم هم اشاره می كند، اظهار نمود: برای مثال در دیالوگی در مورد عینیت زمان، نوامی در دفاع از عینیت زمان می گوید زمان در نظریه های فیزیكی متغیری اصیل است، نظریه های فیزیكی هم صادق اند. پس، زمان هم هویتی عینی است. جان در مقام فردی ضدواقع گرا مخالفت می كند و دلایلی چون ثابت نبودن نظریه های فیزیكی اقامه می كند. اما نوامی باردیگر استدلال می كند كه اگر زمان عینیت نداشته باشد، نظریه های علمی احتمالاً با معجزه به موفقیت می رسند. آشنایان با فلسفه با خواندن این بخش متوجه می شوند كه در این جا، زمان موردی خاص است كه در تقابل میان دو آموزه عام در فلسفه به نام واقع گرایی علمی و ضدواقع گرایی علمی به بحث گذاشته شده است و دو استدلال اصیل برای هر آموزه مطرح شده است: یكی فرااستقرای بدبینانه و دیگری، استدلال نبود معجزه.
او افزود: كتاب با سیر خوبی پیش می رود. نویسنده مخاطب را صرفاً با اطلاعاتی در مورد متافیزیك زمان مواجه نمی نماید. بلكه آموزه های مختلف فلسفی را در این مساله خاص، زمان، درگیر می كند، در تقابل با هم قرار می دهد و ارزیابی می نماید. افزون بر این، نویسنده در چارچوب دیالوگ به مخاطب می آموزد كه مباحث و جایگاه آنها را تفكیك كند.
یغمایی درباره جایگاه كتاب های فلسفی گفت وگومحور اظهار داشت: به نظر من، این كتاب ها چیزی شبیه به كتاب های تمرین علوم اند. حتی اگر به خوبی با آموزه های فلسفی یا استدلال ها آشنا باشیم، همواره ممكنست این استدلال ها یا آموزه ها از زوایای جدیدی نقد شوند. پس، در مواجهه با این گفت وگوها، ما باید خودمان را به آن نقد و ارتباط آن با استدلال یا آموزه نقدشده نزدیك نماییم. اما این كتاب ها نمی توانند جای كتاب های آموزشی را بگیرند. یكی از دلیلهای این امر این است كه در این كتاب ها استدلال ها و آموزه ها فرازوفرودی ندارند و با سرعت و تاكید یكسانی بیان می شوند. این گونه مخاطب گمان می كند این مطالب اهمیت یكسانی دارند. همچنین، بیشتر اوقات در این كتاب ها آموزه های مهم بدون نام بیان می شود. پس، مخاطب برای تشخیص حرف های حاشیه ای و اصلی یا پیدا كردن اسامی آموزه ها باید از كتاب های آموزشی كمك بگیرد. افزون بر این، گاهی گذار از ایده ها و استدلال ها در این كتاب ها خیلی سریع اتفاق می افتد و آن ارتباطی كه باید میان آنها برقرار نمی گردد. مثلاً در این كتاب، دو طرف دعوا به سرعت از ایده آلیسم كانتی به استدلال شك گرایی، مشخصاً «مغز در خمره»، می رسند. این در حالیست كه نمی توان به این راحتی از این استدلال اولیه به شك گرایی رسید. در نهایت، امروز با عنایت به فیزیك مدرن می دانیم كه زمان و فضا چندان از هم جدا نیستند و فضا در بحث پیرامون متافیزیك زمان نیز درگیر است. اما این كتاب در مباحثی گرفتار این است كه فقط زمان را در نظر دارد و نمی خواهد مسائل مربوط به فضا را وارد بحث كند. این قید و شروط، بحث را قدری جمع كرده است. پس، باز هم مراجعه به كتابی آموزشی در كنار این اثر لازم است.
او درانتها مراجع مفصل و سوالات پایانی هر فصل را از وجوه مثبت آموزشی این كتاب دانست و بیان كرد: دیالوگی بودن این كتاب ما را مجاز نمی كند آنرا مانند داستان بخوانیم. بلكه باید در این گفت وگوها تأمل نماییم تا ادعاهای طرفین دعوا را به خوبی بفهمیم. خواننده می تواند با پرسش های پایانی هر فصل فهم خودش را از دیالوگ ها بیازماید.
در مرزی كه برچیده شده است
حامد بیكران بهشت نیز اظهار نمود: به نظر من، هیچ سوژه فلسفی ای بی اهمیت نیست. هرچند راهكارهای پیشنهادی یا نظریه های ارائه شده برای یك سوژه گاهی عجیب و ناكارآمد به نظر می رسند، خود آن سوژه یا مساله كماكان اهمیت دارد. با این وجود، می توان موضوعاتی را مهم تر دانست. زمان یكی از موضوعات واجد درجه بالای اهمیت است. علت این امر آن است كه این مساله پیشینه قوی و دامنه نفوذ بالایی دارد. چنان كه از زمان هراكلیتوس و پارمندیس مطرح بوده و در طیف وسیعی از موضوعات، از اراده آزاد و موجبیت و تقدیر الهی گرفته تا ادراك زمان و حافظه، هویت شخصی و حوزه های دورتری مثل تكامل نفوذ كرده است.
او افزود: افزون بر این، این مساله جایی قرار می گیرد كه ما به اشتباه آنرا مرز فلسفه و علوم می خوانیم. درحالی كه امروز فیلسوفان به چنین مرزی باور ندارند و می گویند ما نمی توانیم میان فلسفه و علوم تمایزی بگذاریم و این آموزه طبیعت گرایی است كه به تدریج گسترده و دامنه دارتر می شود. در بعضی موضوعات تشریك مساعی فلسفه و فیزیك بیشتر است. این مساله ها در مرز نیستند، بلكه ایجاب می كنند هر دو حوزه برای یافتن راهكارهای مسائل آنها اقدام نمایند. زمان حتی در زیست شناسی هم می تواند مطرح باشد، اما بطور خاص در علم فیزیك مطرح است و آثار برجسته فلسفه زمان بطور شایان توجهی به نظریه های فیزیكی، چه نسبیت و چه كوانتوم، توجه داشته اند.
او انتخاب كتاب داودن را برای ترجمه مناسب دانست و توضیح داد: به نظر من كتاب هایی باید به فارسی برگردانده شوند كه مخاطب عام تری دارند؛ بدین معنا كه باید فرصتی برای آشنایی مقدماتی افراد مشتاق فلسفه یا دانشجویان مقاطع ابتدایی (كارشناسی) با سوژه های مختلف باشند. این كتاب از جهاتی مناسب این دو دسته خواهد بود. نخست آن كه به خوبی مباحث فلسفه زمان را پوشش داده و دامنه هایش را دنبال كرده است. دوم این كه زبان ساده ای دارد، گفت وگومحور است و در آن دقت بحث، قربانی سادگی نشده است. در نهایت، پرسش ها و بخش مطالعات بیشتر به دانشجو كمك می نماید تا در بحثی خاص پیش برود.
وی در ادامه درباره جایگاه این كتاب در سنت كتاب های فلسفی گفت وگومحور، اظهار داشت: عمدتاً كتاب های گفت وگومحور برای اثبات یا نشان دادن درستی موضع فیلسوف به كاررفته است. نویسندگان از انتخاب این شیوه سه انگیزه داشته اند. نخست آن كه سادگی این شیوه آنرا برای طرح سوژه برای مخاطب عام تر مناسب می كند. باركلی در مقدمه ی كتاب «سه گفت و گو میان هیلاس و فیلونوس» خود می گوید این مطالب بیان ساده آن چیزی است كه قبل تر در رساله ام مفصل تر گفته ام. داودن از این خاصیت كمال بهره را برده و در بستری ساده طرح مساله كرده است.
او توضیح داد: انگیزه دیگر نویسندگان این سنت اثر روان شناختی آن است. در این آثار نویسنده بجای این كه مستقیم از موضع خودش دفاع كند، خودش را در چارچوب یكی از شخصیت ها گذاشته و از زبان او از موضع خودش دفاع می كند. این همان چیزی است كه در محاورات سقراطی، به خصوص در محاورات دوره میانی و متأخر، دیده می شود. بنا بگفته مورّخان، خیلی از این محاورات یا رخ نداده اند یا بسیار خلاصه تر از آن بوده اند كه افلاطون منعكس كرده است. بنظر می رسد افلاطون در این محاورات حرف های خودش را از زبان سقراط بیان می كند. نمونه جالب دیگر در كتاب «تسلای فلسفه» بوئیتیوس دیده می شود. بوئیتیوس در این كتاب سخنان خودش را از زبان شخصیت مقابل خود بیان می كند. به این شكل كه بوئیتیوس همان زندانی ناراحت از گرفتار شدن است و زنی به نام فلسفه موضع او را بیان می كند. از این حیث، كتاب «گفت وگویی درباره متافیزیك زمان» بیان موضعی خاص را در نظر ندارد. ولی این عجیب نیست، اگر نویسنده در هر موضوعی مواضع مشخصی داشته باشد و آنها را قدری پررنگ تر بیان كند. به نظر من، این گفت وگوها فرازوفرودهایی دارند و گرچه به نتیجه ای قطعی نمی رسند، در هر بخش می توان دست برتر گفت و گو را بازشناخت.
بیكران بهشت همین طور بیان كرد: سومین خاصیت آثار سنت گفت وگویی این است كه نویسندگان در دفاع از موضع خودشان، حتی در گفت وگویی خیالی، نشان می دهند در فضای واقعی دو نفر چگونه بحث می كنند و چگونه موضع نویسنده پیروز می شود. این جا نیز می توان از «سه گفت و گو میان هیلاس و فیلونوس» باركلی یاد كرد. در این كتاب، هیلاس كه به جوهر مادی باور دارد، در گفت وگوی اول سردرگم می شود. در گفت وگوی دوم مطمئن می شود كه ایده اش اشتباه است و باید به شك گرایی روی آورد. و در نهایت، در گفت وگوی سوم فیلانوس با موفقیت متقاعدش می كند كه جوهر مادی وجود ندارد و موضع باركلی را اثبات می كند. كتاب حاضر این راه را طی نكرده است. درانتها هر فصل، می توان اظهار داشت كه چه كسی در گفت و گو دست برتر را دارد.
او درانتها اظهار داشت: به نظرم به رویكرد گفت وگومحور نقدی كوچك وارد است. هر كتاب گفت وگومحوری، افزون بر جنبه فلسفی، جنبه هنری هم دارد. بسیاری از این گفت وگوها جنبه های هنری ادبی داشتند. مثلاً سخنان خانم فلسفه در كتاب «تسلای فلسفه» به شعر است و در زبان لاتین ارزش ادبی دارد. همچنین، بعضی از این آثار حیث داستانی دارند. نویسنده شخصیت هایی را تعریف می كند كه در ماجراهایی با هم روبه رو می شوند و بحث می كنند. اما بسیاری از گفت وگوها از این حیث قدری فقیرند. مثلاً در «سه گفت و گو میان هیلاس و فیلونوس» از هویت هیلاس و فیلونوس چیز زیادی متوجه نمی شویم. در بعضی رساله های افلاطون هم گفت وگوها محدود و شخصیت ها كم تعدادند و حول مساله ای گفت و گو می كنند، اما استثناء هم وجود دارد. رساله ای مانند «ضیافت» گفت وگویی است كه در ضمن آن ماجراهایی اتفاق می افتد و خواننده در بستر ماجراهایی آن مساله فلسفی را تجربه می كند. كتاب حاضر، از این حیث قدری فقیر است. امیدوارم در آینده كتاب های گفت وگومحوری پدید آوریم كه به وجه داستانی و هنری توجه بیشتری دارند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب