طنزهای عبید زاكانی بررسی گردید
عطر و تن: ششمین نشست از مجموعه درس گفتارهایی درباره عبید زاكانی به «گونه شناسی طنزهای عبید زاكانی» اختصاص داشت كه با سخنرانی دكتر علیرضا فولادی، استاد دانشگاه، شاعر و پژوهشگر طنز در مركز فرهنگی شهركتاب اجرا شد.
به گزارش عطر و تن به نقل از ایسنا برمبنای خبر رسیده، فولادی سخنانش را با اشاره به چكیده گفته هایش در هفته پیشین شروع كرد و اظهار داشت: طنز فارسی قبل از عبید بطور جسته و گریخته، بیشتر با نام هزل، در آثار ادبی فارسی، خصوصاً در ادبیات عرفانی وجود داشته است. عبید زاكانی طنزپردازی را بطور تخصصی پی گرفت و از این جهت در ادبیات فارسی مقام مؤسس دارد. با این وجود، طنز عبید همچنان به مرزبندی میان اخلاق و غیراخلاق پایبند نیست. تحقیقات نشان می دهد كه او با نگاه تخصصی به طنز، از گونه های حرفه ای آن مانند حكایت و لغتنامه و شعر سود جسته است و هر كدام از این گونه ها در كار او خاصیت های فنی خودرا دارند كه چراغ راه طنزنویسان بعدی قرار گرفته اند. همین طور طنزهای وی به لحاظ موضوعی بیشتر درباره مسائل اجتماعی و اخلاقی و هر كدام با موضوعات ریزتر پدید آمده اند كه رویكرد فكری عبید را به منزله اصلاح گر جامعه زمان خویش نشان می دهند.
ادیبان طنز را جزء ادبیات انتقادی می دانند
وی در ادامه متذكر شد: طنز ساخت صوری و معنایی دارد. عبید دو قسمت طنز دارد و طنزهایش طنزنویسی و یك بخش طنزآفرینی است. ارسطو بطور كلی گونه های ادبی را شامل حماسی، تراژدی و كمدی می داند. ادیبان و محققان از یك دیدگاه، نظر ارسطو را كامل كردند و گونه های ادبی را به روایی كه شامل غنایی و حماسی است و نمایشی كه شامل تراژدی و كمدی است، تقسیم كرده اند. چون دیدگاه ارسطو ناظر به ادبیات روایی و نمایشی بوده، در واقع نام طنز را كمدی گذاشته و با این اسم جنبه نمایشی طنز را درنظر داشته است اما ادبای ما در ایران با عنایت به آثار ادبی تفاوت هایی در نظر گرفته اند و انواع ادبی را شامل حماسی مثل شاهنامه فردوسی، غنایی مثل لیلی و مجنون نظامی و تعلیمی مثل كلیله و دمنه می دانستند كه دكتر شاهرخ رزمجو نوع انتقادی را هم به این سه اضافه می كند. از دیدگاه ادبای ما طنز كجا می گنجد. در نظر اول طنز را زیرمجموعه ادبیات غنایی می دانند و در نظر دوم كه نوع انتقادی را هم اضافه می كند طنز را جزء ادبیات انتقادی می دانند. چه در نظر ارسطو و چه ادبای ما كه بعدا این نظریه را مقداری تغییر دادند از یك دیدگاه كلی به آثار ادبی نگاه شده كه بر اثر ادبی تاثیر می گذارد. مسلم است كه هر اثر ادبی از عواطف شخصی یا جنگ و یا حماسه است كه در این مقوله می گنجد.
موش و گربه طنز منظوم عبید است
فولادی اظهار نمود: اگر طنز را بعنوان یك زیرمجموعه از ادبیات غنایی یا انتقادی در نظر بگیریم متوجه می شویم خود طنز زیرمجموعه های بسیاری دارد، كه این زیرمجموعه ها در آثار عبید هم دیده می شود. هركدام از این زیرمجموعه ها از یك جهت قابل طبقه بندی اند؛ مثلا از جهت موسیقی می توان آنها را به دو نوع منثور و منظوم تقسیم كرد كه در آثار عبید دو نوع آنرا داریم. اساساً عبید با طنز منثور شناخته می شود. هرچند عبید طنز منظوم هم دارد و «موش و گربه» وی در این زمینه مشهور است ولی باید در نظر داشت كه به جز موش و گربه طنزهایی كه عبید را به شهرت رساند، طنزهای منثور اوست. از جهت قالب اگر منثور باشد گونه ای دیگر است و اگر منظوم باشد به گونه ای دیگر است. همین طور طبقه بندی تودرتو از یك مجموعه طنز داریم. اگر بخواهید از جهت درونمایه آنرا تقسیم كنید شامل اجتماعی، سیاسی و یا فرهنگی است و در چند سوژه سیر می كند و از نظر مخاطب باز همین طور است مانند ادبیات عامه كه خاصیت خودرا دارد و یا ادبیات بزرگسال، یا ادبیات كودك.
وی در ادامه اظهار داشت: یكی از انواع طنز منثور عبید «پندنامه» است كه صدپند هم نامیده شده است. خود عبید در مقدمه این كتاب اشاره می كند در گذشته پندنامه وجود داشته است؛ همچون «پندنامه افلاطون به ارسطو» یا «پندنامه انوشیروان». ولی از لحاظ شگرد طنزساز پندنامه عبید، نقیضه آن پندنامه های جد است. عبید از همان ژانر بهره برده و بعنوان طنز آنرا عرضه نموده است. شكل گسترده پندنامه در امثال و حكم هم دیده می شود. در امثال و حكم دهخدا باز همین مساله دیده می شود. پندنامه صدپند عبید ژانر لغت نامه است كه زیرمجموعه آن ژانرهای منثور عبید است. هنر اصلی عبید نقیضه سازی از ژانرهای گذشته است. لغت نامه هم با نقیضه در كار عبید وارد شده و لغت نامه ای طنز با عنوان تعریفات از مجموع لغت نامه هایی كه وجود داشته نمایش شده است. علاوه بر این كار جالب تر عبید «تعریفات ملا دو پیازه» است كه در همین ژانر لغت نامه طنزآمیز می گنجد و به نظر من ارزش طنزی این دومی حتی بیشتر از اولی است.
حكایت نامه از ژانرهای مهم طنز منثور عبید است
این استاد دانشگاه اظهار داشت: یكی از نویسندگان آمریكایی در قرن نوزدهم اثری به نام لغت نامه شیطان دارد كه مجموعه نگارش هایش در روزنامه بوده و جمع آوری شده است. اما ما در قرن هشتم شخصی را داریم كه این لغت نامه را عرضه نموده است. ملا احمد نراقی هم شگردهایی را در گونه های شعری خود دارد. یكی از ژانرهایی كه در طنز منثور عبید خیلی مهم می باشد ژانر حكایت نامه است كه حكایت نامه سابقه زیادی در ادب فارسی دارد، منتها حكایت نامه های ادب فارسی معمولا موضوعی اند مثل سوژه اخلاق یا كلیله و دمنه اما عبید فقط با نظر به هزل بودن حكایات دو حكایت نامه تحت عنوان «رساله دلگشا» نوشته و در لطایفش قرار داده است، كه در واقع خنده انگیزترین بخش های طنز عبید است. سوژه این حكایت نامه ها كه یكی فارسی و یكی ترجمه عربی به فارسی است، اخلاقی و اجتماعی است ولی گاهی سیاسی و گاهی هم فرهنگی می شود. عبید در مقدمه «رساله دلگشا» خیلی آگاهانه بیان می كند كه هزل در سخن، مثل نمك در طعام است.
ژانر «نامه نگاری» با شگرد طنزآمیز نقیضه
او افزود: همچون ژانرهای دیگری كه در ضمن طنزهای منثور عبید می گنجد ژانر «نامه نگاری» است كه عبید به این ژانر هم با شگرد طنزآمیز نقیضه عنایت كرده است. نامه قلندرانه است كه نامه از یك قلندر به قلندر دیگری است كه درونمایه آن بنظر می رسد كه تعریض باشد به اصطلاحات قلندران در زمان خودش. قلندران گروهی بودند اهل فتوت و جوانمردی و دارای گرایش های عرفانی كه می توان مثبت تلقی نمود و گروه هایی كه قابل توجه هستند. تقلبی هم وارد این گروه می شود. همین طور «مقامه» یكی دیگر از ژانرهای منثور عبید است كه در «ریش نامه» او دیده می شود. در ریش نامه عبید زاكانی اشاره ای به سعدی می شود و نشان داده است كه وی در نوشتن مقامه كوتاه خود به گلستان سعدی عنایت داشته چراكه اساساً سعدی هم در گلستان تحت تأثیر مقام نویسی است. البته قابل ذكر است كه «ریش نامه» بیشتر هزل است، تا اینكه آموزندگی و تعلیم داشته باشد.
فولادی اظهار داشت: اوج طنزهای منثور عبید كتاب «اخلاق الاشراف» اوست. این كتاب از لحاظ ساختار، یك نوع كتاب اخلاق است كه خودش یك ژانر است ولی باز هم عبید به صورت نقیضه سازانه وارد ژانر كتاب اخلاق شده است. عبید در مقدمه گفته من اخلاق امروزیان را ملاحظه كردم و متوجه شدم ملاحظه ای بین اخلاق قدما وجود دارد. عبید در این اثر اخلاق را تحت دو قسمت با عنوان «مذهب قدما» و «مذهب مختار» كه مذهب امروزیان باشد می آورد و طنزآفرینی عبید در قسمت «مذهب مختار» اتفاق افتاده است. «اخلاق الاشراف» هفت باب (حكمت، شجاعت، عفت، عدالت و سخاوت، حلم و وفا، حیا و صدق، رحمت و شفقت) دارد، كه نام هر باب آن، دقیقاً اسم یكی از باب های كتاب های اخلاق گذشته است.
شگرد عبید در طنزهای شجاعت، عدالت و اخلاق
این پژوهشگر بیان كرد: عبید در باب شجاعت نكته هایی می گوید و شگرد خاصی برای طنزسازی در این اثر به كار برده، علاوه بر نقیضه، دلیل عكس است. در این كتاب اخلاق با نظم وارد نشده، اما حكایت وارد شده است، یعنی عبید به تبع موضوعات، گاهی حكایتی انتخاب می كند و داخل بحث اخلاقی قرار می دهد. در باب عدالت باز به نكته هایی اشاره می كند. همین طور ضد عدالت صحبت می كند اما نمی خواهد بگوید كه عدالت بد است؛ نگاه برعكس دارد و درونمایه هم گاه سیاسی شده است و به فرمانروایان زمان خود اشاره می كند كه عدالت را می خواهند به زور و ستم وارد كنند.
انتقاد عبید از باورهای خرافی مردم در فال نامه ها
وی همینطور متذكر شد: در بین طنزهای منثور عبید، ژانر دیگری هم وجود دارد، كه متاسفانه در كلیات او نیست و آن هم ژانر «فال نامه» است، فالنامه طیور و فالنامه وحوش است كه ظاهراً در نسخ خطی نبوده است. یك محقق آمریكایی به آن اشاره نموده است. فال نامه یك ژانر نثر است كه فال های مختلف را در آن می آورند. عبید در فال نامه هم همین بحث نقیضه سازی از فال ها را دارد و به صورتی باورهای خرافی مردم را توسط فال نامه ها مورد انتقاد قرار می دهد. بخش دوم طنزهای عبید طنزهای منظومه اوست كه مشهورترین طنزهای عبید منظومه «موش و گربه» است، اما فرقش با منظومه های قبلی این است كه آن منظومه ها در چارچوب مثنوی هستند، ولی منظومه «موش و گربه» عبید در چارچوب قصیده سروده شده و یك قصیده روایی بلند است كه نوع روایت آن هم از نوع این است كه جانوران در آن نقش دارند كه قبل از عبید در كلیله و دمنه جانوران نقش داشتند و با بیشتر كارهای دیگرش متفاوت است.
فولادی اضافه كرد: در این روایت موش و گربه نقش ایفا می كنند. البته قبل از عبید در «كلیله و دمنه» هم موش و گربه در داستان اخلاقی نقش ایفا كرده اند، اما عبید این را با مایه طنز عرضه می كند. در واقع طبق نظر تحلیل گران، گربه امیر مبارزالدین و رئیس موش ها، شاه شیخ ابواسحاق اینجوی است. به هر حال جنبه سیاسی این منظومه قوی است. تفاوت ویژه ای كه «موش و گربه» با دیگر آثار عبید دارد، این است كه در اینجا عبید سیاسی شده است. گربه برای جذب موش ها ادعای توبه و خداشناسی و زهد می كند و موش ها جذب گربه می شوند و نماینده ای نزد گربه می فرستند و پس از فریب آنها بین موش ها و گربه ها جنگ درمی گیرد و سرانجام گربه ها پیروز می شوند كه در تاریخ هم به همین گونه اتفاق افتاده است. امیر مبارزالدین فارس و اصفهان را كه تحت فرمانروایی شاه شیخ ابواسحاق اینجوی است به تسلط خود درمی آورد و این مساله در دیوان حافظ هم قابل ردیابی است.
كار عبید در «موش و گربه» یادآور قضیه صادق هدایت
او سپس بیان كرد: در «موش و گربه» علاوه بر حكایت طنزآمیز كه موش و گربه در آن نقش ایفا می كنند یك نوع نقیضه سازی زبانی ملاحظه می شود مثلاً الف های اطلاق، نقیضه ای از شعرهای شاعرانی است كه این نوع الف ها را به كار می برند. عبید این الف ها را به صورت افراطی به كار برده و همین افراطی به كار بردن او حالت نقیضه سازی و طنز پیدا كرده است كه جمع آن انتقاد از شعرا هم شمرده می شود و قافیه هایی كه حروف الحاقی دارد و بیشتر ابیات آن این ایراد را دارد و معلوم است كه تاملی در آن داشته است. صادق هدایت نوشته هایی دارد با نام قضیه كه برای انتقاد از شاعران كهنه گرا شعر می گوید ولی به شكل تعمدی شعر غلط می گوید و وزن و قافیه را به هم می زند و با سیاق قدما این كار را انجام می دهد و كار عبید در موش و گربه یادآور قضیه صادق هدایت است.
فولادی درانتها اظهار داشت: «موش و گربه» معروف ترین اثر طنز منظوم عبید است. او علاوه بر موش و گربه در چارچوب های منظوم دیگر هم طنز دارد خصوصاً در دو قالب قطعه و رباعی، تعداد بیشتری طنز سروده كه متاسفانه تابوشكنانه است. رباعیات عبید هم به همین شكل است. دو مثنوی كوتاه هم دارد كه قابل خواندن نیست و ترجیع بند بلندی دارد كه آن هم به همین شكل است. آخرین قالبی كه در بین طنزهای منظوم می توان به آن اشاره نمود قالب قصیده است. در دیوان عبید، قصایدش همه جدی اند و در لطایفش چیزی تحت عنوان قصیده وجود ندارد. ولی در قطعاتش یك شعر وجود دارد كه ساختار قطعه ندارد و به قصیده كوتاه شبیه است كه به اندازه غزل است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب